19'uncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu 1791 (1798)-1878 Devresi

19'uncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu 1791 (1798)-1878 Devresi
Bu devre Osmanlı devletinin kendisine yönelen Rus tehlikesine
karşı İngiltere'ye dayandığı devredir. Tabiatile, Osmanlı Devleti'nin
İngiltere'ye dayanabilmesi ve Rus tehlikesine karşı İngiltere ile bir
denge kurabilmesi için, İngiltere'nin de Osmanlı Devletini desteklemesi
gerekirdi. O halde İngiltere Osmanlı Devletini destekleme gereğini
neden duydu?

Bu sorunun cevabı, Hindistan meselesi ile ilgilidir. İngiltere 1756-63
Yedi Yıl savaşları sonunda Fransa'dan Hindistan sömürgesini ele
geçirmişti. Bu büyük sömürge İngiltere'nin ekonomik hayatında önemli
bir yer tutmaya başladı. İngiltere'nin bu sömürgesi ile bağlantısı
ise, Mısır, Akdeniz ve Cebelüttarık Boğazından geçmekteydi ve buna
İngiltere'nin İmparatorluk Yolu deniyordu. 1787-92 arasında bir yanda
Osmanlı İmparatorluğu ve bir yanda da Avusturya ve Rusya arasındaki
savaşa gelinceye kadar, İngiltere bu İmparatorluk Yolunda herhangi
bir tehdit ve tehlike ile karşılaşmadı. Lakin bu savaşta Avusturya
ve Rusya'nın Osmanlı İmaparatorluğunu yıkmak ve onun yerine
eski Bizans'ı kurmak suretle, özellikle Rusya'nın Boğazlara yerleşmek
istemesi, İngiltere'yi ciddi bir tehlike ile karşı karşıya bıraktı.
Çünkü, bu sırada Kuzey Karadeniz kıyılarına iyice yerleşen Rusya,
Boğazları ele geçirip Akdenize inecek olursa, bu İngiltere'nin İmparatorluk
Yolunun bu devlet tarafından tehdit edilmesi ve hatta kesilmesi
demek olabilirdi. Şu halde İngiltere için, şimdi Rusya'nın Boğazlardan
Akdeniz'e inmesini önlemek önem kazanıyordu. Bunu nasıl
yapabilirdi? İngiltere şunu açıkça anladı ki; Osmanlı devletinin varlığı
ve devamı, Rusya'nın Boğazlardan güneye, yani Akdenize inmesini
önlemede önemli bir engel teşkil ediyordu. Bu sebepten, 1791 yılından
itibaren İngiltere, Rusya'nın Akdeniz'e sarkmasını engellemek
için, Osmanlı İmparatorluğunun bağımsızlık ve toprak bütünlüğünü
koruma polltikasını benimsedi.
Bununla beraber, Osmanlı devletinin, İngiltere'nin bu yeni politikasını
görmesi ve kendisine yönelen tehlikelere karşı büyük bir devlete
dayanarak bir denge politikası takibine başlaması, ancak 1798
de Napolyon'un Mısır'ı işgal etmesinden itibaren mümkün olabilmiştir.
Napolyon'un Mısır'ı işgal etmesi hem İngiltere'yi ve hem de Rusya'yı
telaşlandırdı. İngiltere telaşlandı, çünkü Mısır'ı işgal eden Fransa,
İngiltere'nin Hindistan'la olan bağlantısını kesiyordu. Rusya telaşlandı,
çünkü Napolyon Mısır'dan sonra Suriye'yi işgal ederek kuzeye
doğru çıkmaya başlayınca, Rusya Napolyon'un Osmanlı İmparatorluğunu
yıkmasından korktu. Sebebi gayet açıktı: Rusya, zayıf
bir Osmanlı Devletinden Boğazları alabilir, lakin kuvvetli bir Fransa'nın
elinden alması ise herhalde pek kolay olmazdı. Bu sebeplerden
dolayı, hem İngiltere ve hem de Rusya Osmanlı Devletiyle birer
ittifak yaparak, Napolyon'u Mısır'dan çıkardılar.
Bu olay, büyük devletlerin kendi toprakları üzerindeki çıkar
mücadelelerini Osmanlı Devletine açık olarak gösterdi. Şu halde Osmanlı
Devleti, kendisine yönelen tehlikelere karşı bu devletleri birbirine
karşı oynayabilirdi. O sırada Osmanlı Devleti için esas tehlike
Rusya'dan geldiğinden, bu tarihten sonra Osmanlı Devleti İngiltere'ye
dayanma yoluna gitmiştir.
İngiltere'nin, Osmanlı İmparatorluğunun bağımsızlık ve toprak
bütünlüğünü Rusya'ya karşı koruma politikası 1878'e kadar devam
etti. Bu tarihten sonra İngiltere bu politikayı terketti. Çünkü, 1877-78
Osmanlı-Rus savaşı İngiltere'ye şunu gösterdi ki, Osmanlı İmparatorluğu
artık çok zayıftır ve yıkılmaya mahkumdur. İngiltere'nin, Osmanlı
İmparatorluğunun bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü korumaya
çalışması bundan sonra boşunadır. İmparatorluğu ayakta tutmak
artık mümkün değildir. O halde, Rusya'nın Akdenize sarkmasını
önlemek için şimdi ne yapılmalıdır? İngiltere yeni bir politika olarak
şunu kabul etti: Osmanlı İmparatorluğu nasıl olsa yıkılacağına göre;
bu devleti Rusya yıkıp, yıkıntıları üzerine o yerleşeceği yerde, İngiltere
yıkılmalı ve bu yıkıntılar üzerine kendisi yerleşip, bu suretle Rusya'nın
güneye sarkmasını önlemelidir. Bunu da İngiltere iki yolla
gerçekleştirecekti. Birincisi, Osmanlı İmparatorluğunun yıkıntıları üzerinde
kendisine bağlı veya kendi kontrolu altında bağımsız devletler
kurmak. Mesela, 1878'den itibaren Anadolu'daki Ermenileri bağımsızlığa
kışkırtmak suretiyle, Doğu Anadolu'da kurulacak bağımsız bir
Ermeni devletini, Rusya'nın Anadolu'ya girmesini önleyecek bir tampon
olarak kullanmak istemiştir. İkincisi ise, Osmanlı İmparatorluğunun
bazı stratejik noktalarına kendisinin yerleşmesidir. 1878'de Osmanlı
devletine baskı yaparak Kıbrıs'a yerleşmesi bundandır. Kıbrıs'a
yerleşen İngiltere hem Ege Denizinin Akdenize açılan noktasını,
hem doğu Anadoluyu ve hem de Süveyş kanalını buradan kontrol etmek
imkanını kazanıyordu.
İngiltere'nin bu yeni politikasının Osmanlı Devleti bakımından
sonucu şu oluyordu ki; şimdi hem İngiltere ve hem de Rusya, Osmanlı
İmparatorluğunun varlığının devamı için iki büyük tehlike haline
geliyordu. Her ne kadar İngiltere'nin yeni politikası Rusya'ya yöneltilmiş
idiyse de Osmanlı Devleti için netice aynıydı.
İki devlet, birbirlerineyönelen amaçlar için her ikisi de Osmanlı Devletini yıkmaya
çalışıyordu. Bu duruma göre, yeni bir dayanak unsuru aramak gerekliydi.
1888'den itibaren İİ'inci Wilhelm Almanya'sının yeni politikası, Osmanlı
Devleti için Almanya'yı yeni bir denge unsuru olarak ortaya çıkardı.